Монополия: Бозорда ягона сотувчи ёки ишлаб чиқарувчининг ҳукмронлиги.
Монополия - бу бозорда ягона сотувчи ёки ишлаб чиқарувчининг ҳукмронлиги бўлиб, унда рақобат деярли ёки умуман мавжуд эмас. Монополист компания бозорда ўзининг маҳсулоти ёки хизматига бўлган талабни тўлиқ қондиради ва нархни мустақил белгилаш имкониятига эга бўлади.
Монополиянинг асосий хусусиятлари:
- Ягона сотувчи ёки ишлаб чиқарувчи: Бозорда фақат битта компания маҳсулот ёки хизмат таклиф қилади.
- Рақобат йўқлиги: Бошқа компанияларнинг бозорга кириши учун тўсиқлар мавжуд (масалан, патентлар, лицензиялар, юқори капитал талаблари ёки давлат томонидан берилган эксклюзив ҳуқуқлар).
- Нархни назорат қилиш: Монополист компания ўз маҳсулоти ёки хизматининг нархини мустақил белгилаш имкониятига эга.
- Маҳсулот дифференциациясининг йўқлиги: Монополист компаниянинг маҳсулоти ёки хизмати учун яқин ўринбосарлар мавжуд эмас.
Монополиянинг турлари:
- Табиий монополия: Бозорнинг ўзига хос хусусиятлари (масалан, юқори капитал талаблари ёки тармоқ эффекти) туфайли бир компаниянинг фаолияти энг самарали бўлган ҳолат. Мисол: темир йўл транспорти, электр энергиясини тақсимлаш тармоқлари.
- Сунъий монополия: Бир компаниянинг бозордаги ҳукмронлиги давлат томонидан берилган имтиёзлар, патентлар ёки бошқа ҳуқуқий тўсиқлар орқали таъминланган ҳолат.
- Монопсония: Бозорда ягона харидор мавжуд бўлган ҳолат.
Монополиянинг оқибатлари:
- Юқори нархлар: Монополист компания рақобат йўқлигидан фойдаланиб, нархларни сунъий равишда ошириши мумкин.
- Маҳсулот ёки хизмат сифатининг пасайиши: Рақобат йўқлиги компанияни маҳсулот ёки хизмат сифатини яхшилашга ундамайди.
- Инновацияларнинг сусайиши: Монополист компания янги маҳсулотлар ёки технологияларни яратишга камроқ эътибор қаратиши мумкин, чунки унда рақобатчилардан олдинда бўлишга бўлган эҳтиёж йўқ.
- Истеъмолчилар фаровонлигининг пасайиши: Юқори нархлар ва паст сифатли маҳсулотлар ёки хизматлар истеъмолчиларнинг фаровонлигига салбий таъсир қилади.
Монополияга қарши курашиш:
- Рақобат тўғрисидаги қонунчилик: Давлат монополияга қарши курашиш ва адолатли рақобат муҳитини таъминлаш учун махсус қонунлар қабул қилади.
- Бозорни тартибга солиш: Давлат монополияларнинг пайдо бўлишига тўсқинлик қилиш ва мавжуд монополияларнинг фаолиятини чеклаш учун бозорни тартибга солиш чораларини кўради.
- Жамоатчилик назорати: Фуқаролик жамияти институтлари ва оммавий ахборот воситалари монополияларга қарши курашиш ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилишда муҳим роль ўйнайди.
Хулоса:
Монополия бозор иқтисодиёти учун салбий ҳодиса ҳисобланади, чунки у нархларнинг ошишига, маҳсулот ёки хизматлар сифатининг пасайишига ва инновацияларнинг сусайишига олиб келади. Шунинг учун, давлат монополияга қарши курашиш ва адолатли рақобат муҳитини таъминлаш учун комплекс чора-тадбирларни амалга ошириши зарур.
Монополия, бозор, ягона сотувчи, ишлаб чиқарувчи, ҳукмронлик, рақобат йўқлиги, нархни назорат қилиш, маҳсулот дифференциацияси, табиий монополия, сунъий монополия, монопсония, юқори нархлар, сифатнинг пасайиши, инновацияларнинг сусайиши, истеъмолчилар фаровонлиги, рақобат тўғрисидаги қонунчилик, бозорни тартибга солиш, жамоатчилик назорати.
